De verborgen kracht van The Hidden Brain

Het is een late, zwoele avond. Deletha, een tengere vrouw van 33, staat te praten met een vriendin. Ineens verschijnt Martell ten tonele. Een voormalig American football speler van 19, die duidelijk in haar geïnteresseerd is. Het gevoel is niet wederzijds, maar hij blijft aandringen. Zodanig zelfs dat zij in haar auto springt en hard wegrijdt om te ontkomen. In haar angstige gehaastheid vergeet ze zelfs haar hond. Martell houdt er niet van om afgewezen te worden en gaat woedend achter haar aan. De achtervolging eindigt op een brug – omdat daar het verkeer muurvast staat in een lange file. Deletha kan geen kant meer op.

Er ontspint zich een bloedstollend tafereel

Martell stapt uit, trekt haar al stompend uit de auto, rukt de kleren van haar kleine lijf en slaat haar op een verschrikkelijke manier in elkaar. Terwijl een menigte aan mensen in hun auto’s toekijkt. Niemand doet iets. Ook niet als hij zijn vernietigende aandacht op haar auto richt en zij zwaar gewond wegstrompelt.

Als Deletha een paar honderd meter verderop is, heeft Martell haar weer in zijn vizier. Met een zwaar stuk gereedschap in de hand gaat hij achter haar aan. Zij klimt over de brugrailing. “Zo ontkom je niet,” zegt hij dreigend en zet nog een stap in haar richting. Deletha kijkt van haar belager naar de versteende, toekijkende menigte… en laat de railing los.

De publieke woede die na deze vreselijke gebeurtenis uitbreekt, is enorm

Iedereen spreekt er schande van. Journalisten hoeven geen moeite te doen om mensen voor hun microfoon te krijgen die vertellen hoe zij wél ingegrepen zouden hebben. Blijkbaar zaten er door een onvoorstelbaar wrang toeval op dat moment alleen maar slappe lafaards op die brug. Getuigen die in de openbaarheid treden valt een vernietigende veroordeling ten deel.

Dit waargebeurde verhaal staat in het boek The Hidden Brain, wat ik ontdekt heb dankzij Brainpicker – een site waar ik regelmatig leestips opdoe. Schrijver Shankar Vedantam duikt samen met jou in de nieuwste ontdekkingen op het gebied van neuro- en gedragswetenschap en psychologie om licht te werpen op het duistere deel van onze geest en te laten zien welke beslissende invloed dat deel heeft op onze individuele en gemeenschappelijke keuzes:

The hidden brain is the voice in our ear when we make the most important decisions in our lives—but we’re never aware of it. The hidden brain decides whom we fall in love with and whom we hate. It tells us to vote for the white candidate and convict the dark-skinned defendant, to hire the thin woman but pay her less than the man doing the same job. It can direct us to safety when disaster strikes and move us to extraordinary acts of altruism. But it can also be manipulated to turn an ordinary person into a suicide terrorist or a group of bystanders into a mob.

Shankar Vedantam was zelf natuurlijk ook verontwaardigd over de gruwelijke wijze waarop Deletha is gestorven en in eerste instantie overtuigd van eigen daadkracht. Vanwege de research voor z’n boek dook hij dieper in de materie. Het voorval bleek niet op zichzelf te staan. Al was de situatie bijzonder, de basisomstandigheid die tot dergelijke passiviteit leidt is dat allerminst:

In noodsituaties kijken mensen afwachtend naar elkaar

Het is een bijna onweerstaanbare voorkeur van het onbewuste voor de groep. Het is veel makkelijker om de 2e te zijn die komt helpen, dan de 1e. Die dag op de brug waren er zó veel mensen die de 1e zouden kunnen zijn, dat iedereen daarop ging zitten wachten. We raken in de greep van de groepsmentaliteit, ten koste van onze individualiteit.

Hoe groter de groep, hoe minder kans dat er ingegrepen wordt. Iedereen kent wel de verhalen van verdrinkende mensen, terwijl omstanders aan de grond genageld staan. Zelfs niemand die 112 belt. Iedereen denkt van de ander dat die het wel zal doen. Weerstand bieden aan dat onbewuste groepsgevoel vergt een enorme bewuste inspanning.

In The Hidden Brain gaat het echter niet alleen over dergelijke extreme situaties

Het fascinerende van het boek is dat het juist ook laat zien hoe ons dagelijkse leven continu onder invloed staat van onbewuste voorkeuren. Neem het verschil tussen mannen en vrouwen.

Met ons verstand vinden wij in onze moderne wereld natuurlijk dat iedereen gelijkwaardig en respectvol behandeld moet worden. Tegenwoordig is ‘feministe’ onderhand een scheldwoord, want kom op, anno 2014 is er geen glazen plafond meer. Gewoon beter je best doen!

Het is lastig om het inkomensverschil tussen mannen en vrouwen zonder enige verstandelijke twijfel in verband te brengen met het sekseverschil. Misschien verdien je als vrouw simpelweg minder omdat je minder goed bent dan je mannelijke collega’s of omdat je niet om een loonsverhoging durft te vragen.

Er is echter een groep die weet hoe het is om beide geslachten te zijn

Transvrouwen vertellen onderzoekers dat ze nu niet meer de ruimte krijgen om uit te praten en minder serieus genomen worden. Ze zijn ontsteld. Transmannen verbazen zich over waar ze nu als man mee wegkomen en hoeveel sneller ze dingen gedaan krijgen. En in de loop der tijd ontstaat er een overduidelijk inkomensverschil.

Wat betreft homoseksualiteit houden we er ook moderne opvattingen op na. En wat dacht je van gemengde huwelijken, (mentaal) gehandicapten of op wat voor manieren mensen nog meer kunnen afwijken van ‘de norm’. We weten allemaal dat de weerbarstige praktijk een stuk minder tolerant is dan onze mooie woorden doen geloven.

The Hidden Brain laat overtuigend zien waarom we zo vaak iets anders voelen of doen, dan we zeggen

Het bewustzijn overweegt zorgvuldig, heeft een voorkeur voor rationele argumenten en onderdrukt impulsen die niet gewaardeerd worden. Dat vergt veel tijd en nog meer energie. Het onbewuste werkt snel, generaliseert en is energie efficiënt. Als het min of meer klopt, op basis van eerdere ervaringen, dan is het goed genoeg. Het heeft geen oog voor uitzonderingen.

De pest is dat die heuristische werking van ons brein de plank in onze complexe samenleving nogal eens misslaat. Dat begint van kleins af aan. De kans dat je hier opgroeit in een gezin met witte papa en mama is aanzienlijk. Je ziet en hoort vooral mannen die directeur, schoolhoofd, chirurg, minister en staatshoofd worden. De enkele vrouw die dat doet wordt één van de jongens (met andere woorden: ze heeft meer mannelijke dan vrouwelijke eigenschappen).

Kortom, dat soort dingen kun je beter aan mannen overlaten

Zo generaliserend simpel is het voor je heuristische onderbewuste. Voeg daaraan toe dat in Nederland vader meestal ‘echt’ carrière maakt, terwijl moeder parttime werkt en de meeste zorgtaken op zich neemt. En waarschijnlijk lijkt het leven van de buren en vrienden van je ouders nogal op dat van… je ouders. We zeggen niet voor niets ‘soort zoekt soort’.

Zonder dat het hardop uitgesproken hoeft te worden, is de onbewuste conclusie over wat ‘normaal’ is, snel getrokken. Al benadrukken ouders dat discriminatie slecht is en worden kinderen berispt als ze negatief praten over een ‘afwijkend’ kind in hun klas, dan wil dat nog niet zeggen dat ieders onderbewustzijn het daarmee eens is.

Maar dat ‘weten’ we niet, het onbewuste is per definitie onbewust

We ‘ervaren’ het echter wel degelijk regelmatig. Zodra we onder stress staan, geïrriteerd zijn, simpelweg even afgeleid worden of te veel aan ons hoofd hebben, kunnen we onszelf verrassen met onthutsende uitspraken en dito gedrag. Later vragen we ons verbijsterd af: “Wat bezielde mij? Ik begrijp er niets van!” Het is ook niet te begrijpen met ons bewustzijn.

Alleen wordt het rationele individu wel als dé graadmeter gezien. Logisch dus dat we vinden dat rationele argumenten te allen tijde de doorslag moeten geven. Dat het toch logisch is dat iedereen zich daarnaar zou moeten gedragen. Maar voor the hidden brain is er iets anders zo klaar als een klontje: alles wat afwijkt van de onbewust opgepikte normen is niet normaal.

Wat afwijkt, is onbewust niet zomaar te accepteren en al helemaal niet te prefereren

Shankar Vedantam betoogt dat door het ontkennen van the hidden brain, veel onderwerpen niet écht besproken kunnen worden. Want iedereen met gezond verstand snapt toch dat je vrouwen niet anders mag behandelen dan mannen. Dat we allemaal mensen zijn en afkomst, uiterlijk, voorkeur, handicap, ziekte of wat dan ook, niets zou moeten uitmaken.

Dat rationele verstand is echter een uiterst beperkt onderdeel van ons brein en dat heeft evolutionaire redenen. Nadenken kost veel tijd en energie. Nog niet zo lang geleden waren er dagelijks gevaarlijke situaties waarin snel handelen het verschil tussen leven of dood betekende. Als we meer aan ons bewustzijn hadden overgelaten, waren we allang uitgestorven.

De moderne samenleving heeft een voorliefde voor rationaliteit

Wat we zeggen, is wat we onomstotelijk vinden en waar we ons consequent naar moeten gedragen. De realiteit is dat we dat maar al te vaak niet doen. En we zijn er meesters in om dat goed te praten of te beargumenteren. We herinneren ons geen feitelijkheden, maar waarmee we kunnen leven.

Daarom is het goede voorbeeld geven zo moeilijk. We willen graag dat anderen doen wat we zeggen. Maar het onbewuste voelt haarfijn de discrepantie aan tussen wat er gezegd wordt, wat zichtbaar is en gedrag. Het mag duidelijk zijn dat om in een groep te overleven en een geaccepteerde positie te verkrijgen, je beter van die laatste twee uit kunt gaan. Dat doen je hersens dus ook.

Wat je doet en waar en hoe je leeft, ‘zegt’ alles

Shankar Vedantam pleit er in The Hidden Brain voor om vaker het onderbewustzijn als uitgangspunt te nemen om menselijk gedrag te begrijpen en beïnvloeden. Zo is bijvoorbeeld aangetoond dat je wat betreft het tegengaan van discriminatie meer bereikt als je positieve verhalen over mensen in allerlei soorten en maten structureel onderdeel laat uitmaken van de opvoeding. In plaats van kinderen enkel aan te spreken op onwenselijk, discriminerend gedrag.

Het negeren van the hidden brain en stoïcijns blijven focussen op ‘gezond verstand’, zal ons (onderlinge) begrip niet vergroten. Zo blijven we blind voor hoe onze onbewuste voorkeuren ons sturen. Dat het meer regel dan uitzondering is dat onbewuste en bewuste verlangens conflicteren. Onderschatten we de invloed van de groep, de omgeving en (onverwachte) omstandigheden. Overschatten we de onafhankelijkheid van het individu.

Neuromarketing zet deze kennis al langer in om ons meer te laten kopen

Goed om je daarvan bewust te zijn. De onthutsende voorbeelden die Shankar Vedantam geeft op het gebied van de rechtspraak, politiek, criminaliteit, terrorisme en extremisme laten echter zien dat er andere vakgebieden zijn die de inzet van deze kennis een stuk harder nodig hebben. Maar onze culturele voorkeur gaat nou eenmaal uit naar het idee van de onafhankelijke, rationele mens die eigen keuzes maakt. “Interessant, maar dit is niet op mij van toepassing!”

Tot slot nog 2 concrete voorbeelden. Als er brand uitbreekt blijkt keer op keer dat mensen massaal géén gebruik maken van nooduitgangen: we rennen simpelweg die ene kant op waar de meeste mensen naartoe gaan. En ondanks de gangbare, egoïstische ‘me first’ veronderstelling blijkt dat in dergelijke noodsituaties hulp verleend wordt aan gewonden, ondanks dat daardoor een soepele doorstroming levensbedreigend belemmerd wordt.

Hoe zou een evacuatieplan dat gebaseerd is op the hidden brain eruitzien?

En nog iets heel anders: zwerfafval. Voor the hidden brain is iets wat je vaak ziet, wat veel voorkomt, normaal. Het doet er niet toe of we het daar verstandelijk mee oneens zijn. We weten inmiddels dat het gaat om wat letterlijk zichtbaar is en gedrag.

Stel je voor dat gemeentes durven investeren in een rigoreuze zwerfafval aanpak. Niet door mensen met communicatiemiddelen aan te spreken, maar door zelf het goede voorbeeld te geven. Met opruimende wijkgroepen die bovenop al die #zwerfie’s zitten. En van daaruit het gesprek aangaan. De zichtbare boodschap is glashelder: zwerfafval wordt door deze gemeenschap niet getolereerd. Het gedrag dat het veroorzaakt dus ook niet.

Op de korte termijn zullen de baten niet direct zichtbaar zijn en moet je weerstand bieden aan de rekenmeesters die het alleen maar hebben over hoeveel zoiets kost (de ratio). Een gemeenschap floreert echter beter in een opgeruimde omgeving waar zorg en aandacht aan besteed is. De (indirecte) opbrengsten en het domino effect van zo’n mindset shift zouden op de langere termijn wel eens onverwacht groot kunnen zijn.

Ik vind The Hidden Brain een absolute must-read

Shankar Vedantam raakt je, zet je aan het denken en brengt je op ideeën.